Қаңтарда Қазақстанда қосылған құн салығын (ҚҚС) 12%-дан 20%-ға дейін күрт арттыру мәселесі талқылануда. Бұл туралы ресми түрде 23 қаңтарда Қазақстанның премьер-министрі Олжас Бектенов үкіметте сарапшылар, экономистер мен бизнес өкілдерін жаңа Салық кодексі бойынша ұсыныстарды талқылау үшін жинаған кезде айтылды. Кездесуде, соның ішінде, ҚҚС-ны 20%-ға көтеру, ҚҚС бойынша тіркеу шегін жылына 15 млн теңгеге дейін төмендету (қазіргі уақытта шамамен 79 млн теңге) және шағын бизнес өкілдері жұмыс істейтін арнайы салық режимдерін (АСР) қысқарту ұсынылды.
Премьер-министрдің жанында жиналған сарапшылардың бір бөлігі бұл түзетулерді белгілі бір дәрежеде қолдады, себебі ҚҚС-ның артуы мемлекеттік бюджеттегі «тесіктерді» жамап-жасқауға көмектеседі деп негіздеді.
Forbes Kazakhstan басқа пікірлерді тыңдауды шешті.
Бір жалақыны мемлекетке беру
«Учет» компаниялар тобының негізін қалаушы, салықтар бойынша сарапшы Максим Барышев ҚҚС ставкаларын 20%-ға көтеруге мүлдем болмайды деп есептейді.
— Бұл шараларды қабылдаған кезде, менің деректеріме сәйкес, бюджетке қосымша 7,5 трлн теңге жинау жоспарлануда. Бұл сома біздің ақшаымыздан алынады. Яғни, Қазақстанның әр азаматы, тіпті сәбилерді қосқанда, мемлекет қосымша 375 000 теңге ҚҚС түрінде жинайды. Қазақстандағы орташа жалақы 390 328 теңгені құрайды, ал ҚҚС ставкасының артуымен әр қазақстандық жылына бюджетке іс жүзінде бір жалақы беруі керек болады, — деп есептеді Максим Барышев.
Сарапшының айтуынша, ҚҚС шегін жылына 15 млн теңгеге төмендету нәтижесінде қосымша 300 мың ҚҚС төлеуші компания пайда болады, олар қазіргі уақытта басқа салықтар төлеп жатыр. Сонымен қатар, ҚҚС төлеуге мәжбүр болатын кәсіпорындардың күрт артуы «бухгалтерлік салада коллапс тудырады».
— Қазіргі уақытта ҚҚС төлеушілердің саны барлығы 110 мың. Бухгалтерлер саны да жеткіліксіз болады. 300 мың бухгалтерды алты айда оқыту мүмкін емес. Ал электронды шот-фактураларды беру және есептілікті тапсыру ережелерін білмеу кәсіпкерлердің шоттарының айыппұлдары мен тыйым салынуына әкеледі, бұл шок пен бизнес белсенділігінің тоқтауына себеп болады, — дейді Барышев.
ҚҚС ставкаларының артуы Қазақстанда ресми түрде сатылатын барлық өнімдер мен тауарлардың бағасының көтерілуіне әкеледі, деп есептейді сарапшы. Барышевтің пікірінше, бұл тізбек бойынша экономиканың баяулауы немесе тіпті стагнацияға әкеледі: «Дүниежүзіндегі ешбір елде салықтардың артуы экономиканың өсуіне әкелмеген, керісінше, бұл оның өсу қарқынын төмендетуге ықпал етеді».
Барышев соңғы бірнеше жылда Қазақстанда дивидендтер салығы, жалақылардан медициналық сақтандыру қорына төлемдер және жұмыс берушілердің міндетті зейнетақы жарналарын енгізгенін еске салды. Сарапшының айтуынша, бұл жаңалықтар экономиканың өсуіне қарамастан бюджеттің кірісінің төмендеуіне әкелді. Бұл байқалмайтын немесе көлеңкелі экономиканың өсімін жанама түрде растайды.
— ҚҚС ставкалары 20%-дан 12%-ға дейін кезең-кезеңмен төмендеген тарихты есімізге алайық — бұл 2000 жылдан 2009 жылға дейін болды. Сол жылдары Қазақстанда 10%-дан астам максималды экономикалық өсу тіркелді, ал 2010 және 2011 жылдары 12% ставкасымен Қазақстанның экономикасы 7%-дан астам өсті. Экономика тек еңбек өнімділігі артқанда өседі, салықтардың артуымен емес, — деп сенімді түрде айтты сарапшы.
Барышевтің деректері бойынша, қазіргі уақытта Қазақстан экономикасы үш бағытта: сауда, қоғамдық тамақтану және құрылыс бойынша тамаша нәтижелер көрсетуде. Сонымен қатар, қоғамдық тамақтану саласы бөлшек салықтың арқасында жақсы өсім көрсетті, ал құрылыс — жеке тұлғалардың тұрғын үй сатып алуында ҚҚС төлеуден босатылуына байланысты. Қазірде кафе мен мейрамхана иелерінің бөлшек салықты «жоюды» жоспарлап отырғаны, ал пәтер сатып алушыларды қайтадан ҚҚС-мен салық салу мәселесі сөз болып жатыр.
— Сұраныстың серпімділігі факторлары ойнай бастағанда, біз ақша түрінде, мүмкін, тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің сатылымынан алынған статистиканың сол күйі қалатынын көретін боламыз, бірақ сандық тұрғыдан бұл көрсеткіштер айтарлықтай төмендейді, — дейді сұхбаттасушы. — Менің пікірім: егер 2030 жылға дейін экономиканы екі есе арттыру мақсатын қолдайтын болсақ, ҚҚС ставкаларын көтеруге болмайды. Бизнес дамуын, ішкі тұтынуды және экспортты ынталандыру үшін кешенді шаралар қажет. Мұны 12% ҚҚС ставкасында және жалақы қорына салықтық жүктемені төмендету арқылы жүзеге асыруға болады, — деп Максим Барышевтің ұсыныстары жарияланды.
Қоғамдық келісімді кім шайқап жатыр?
AERC бас директоры, Tengenomika Telegram арнасының авторы экономист Галымжан Айтказиннің айтуынша, ұсынылған өзгерістер бизнесті және халықты елеулі қысымға ұшырататыны анық. ҚҚС-ның өзгеруі, негізінен, тұтыну салығы болғандықтан, тізбек бойынша тұтынушыларға әсер етеді. Дегенмен, «салық-бюджет саясатын өзгерту қажеттілігі бұрыннан туындап, бірнеше факторлармен негізделген», — деп санайды сарапшы.
— Мысалы, 2019 жылы салық түсімдері мен бюджет шығыстары арасындағы айырмашылық 5,2 трлн теңгеден 2023 жылы 10,7 трлн теңгеге дейін өсті, бұл [үкіметті] несиелер мен Ұлттық қордың қаражатын белсенді пайдалануға мәжбүр етеді. Жағдайдың қиындығы әлеуметтік-экономикалық жағдайды бұзбай, ағымдағы шығыстардың жоғары деңгейі мен оларды қысқартудың қиындықтарымен күшейтіледі. Бюджеттің Ұлттық қордан түсімдерге тәуелділігі қосымша шақыру болып табылады. Соңғы 10 жылда қордан 40 трлн теңге алынды, бұл оның түсімдерінен 10 трлн теңгеге артық. Мұндай практика қорды, экономиканың қаржылық буфері ретінде, таусылу қаупіне апарады, — дейді Галымжан Айтказин.
Стратегиялық инфрақұрылымға, энергетика, су жабдықтау, транспорт, логистика және т.б. инвестициялар қажет екендігі мәселені ушықтырады, олар, экономисттің айтуынша, «экономикалық өсімді қолдау үшін елеулі қаражатты талап етеді».
— Салық жүйесіндегі түбегейлі өзгерістер «қоғамдық келісімді» қозғайды және мемлекеттің тарапынан қарсы міндеттемелерді талап етеді, оның ішінде мемлекеттік қаржыны реформалауды жеделдету, қатаң бюджет ережелері мен халықаралық басқару стандарттарын қабылдау, экономиканың мемлекеттік қатысуын төмендету, бәсекелестікті және өсу ынталандыруды