23 қаңтарда премьер-министр Олжас Бектенов экономикалық және кәсіпкерлік саласындағы сарапшылармен кездесті. Кездесуге көптеген қазақстандық сарапшылар, түрлі ассоциациялардың басшылары, экономистер, бизнесмендер, қаржыгерлер және басқалар қатысты.
Премьер-министрдің баспасөз қызметі бұл кездесудің егжей-тегжейлерін жарияламады, тек «кездесуге қатысушылар жаңа Салық және Бюджет кодекстерінің жобаларын талқылады, мұнда мемлекеттік қаржыны тұрақтандыру және тиімді пайдалану шаралары бекітілген» деген «құрғақ» ақпарат берді. Баспасөз қызметінің мәліметінше, жиналғандар аталған мәселе бойынша «сараптамалық пікірлермен алмасты».
Үлкен реформа
Forbes Kazakhstan бұл шараға қатысушылардан пікірлерін бөлісуді сұрады. Visor Kazakhstan инвестициялық компаниясының басқарушы серіктесі экономист Алмас Чукин хабарлағандай, негізгі мәселелер жаңа кодекстерге енгізілетін түзетулермен байланысты болды.
— Біріншіден, мен үкіметті қаржы және бюджет саласындағы ауыр мәселелерді түсініп, әрекетке кіріскені үшін мақтағым келеді. Сонда да мені үш жыл бойы айғайлап, соғып, бюджетіміздің кірістері мен шығыстарының сәйкес келмейтінін, ұлттық қордан бюджетке үнемі қаржылай көмек көрсетудің дұрыс емес екенін айтқаным үшін сынағым келеді. Сондықтан мен айтарым: бұл кездесудің өтуі — өзіне өте маңызды. Бұл нақты бағыттың өзгерісін және реформалардың басталуы ретінде қарастырылуы мүмкін, — деді Алмас Чукин.
Экономисттің айтуынша, бюджеттегі жыртылу шын мәнінде өте айтарлықтай. Оның мәліметтері бойынша, 2025 жылға жоспарланған шығындар 25 трлн теңгені құрайды, ал салық түсімдері 15-16 трлн теңге шамасында күтілуде. «Сіз елестетіңіз, 9-10 трлн теңге — бюджеттегі жыртылу. Бұл өте көп», — деп есептеді экономист. Сондықтан Алмас Чукин үкіметтегі сарапшылар кездесуі үшін ең маңызды тақырып — салықтарды, атап айтқанда, НДС-ны 12%-дан 20%-ға көтеру болды.
— Жалпы, жеті немесе сегіз түрлі ірі өзгерістер талқыланды, бірақ ең бастысы — НДС-ны 20%-ға көтеру. Кездесуге қатысқан әртүрлі ассоциациялардың өкілдері бұл көтерудің олардың саласына қалай әсер ететінін түсіндірді, кейбіреулері жеңілдіктер сұрады. Менің пікірімді білдіруге мүмкіндік болмады, менің кезегім жетпеді, — деп шағымданады Алмас Чукин және осы мәселе бойынша айтатын нәрселері бар екенін қосады. — Менің пікірімше, елдегі жағдай қиын және қазір жеңілдіктермен қызықпауымыз керек. Біз өз мүмкіндіктерімізге сай өмір сүруіміз керек.
Чукин түсіндіреді, «өз мүмкіндіктерімізге сай өмір сүру» үш тәсілмен мүмкін: бірінші — кірістерді арттыру, екінші — шығындарды қысқарту және үшінші — экономиканың өсуін тездету, осылайша өсіп келе жатқан экономика көбірек салықтар береді. Бірақ экономисттің нақтылауы бойынша, үшінші нұсқа «қазірше мүмкін емес». Екінші нұсқа да жеткілікті күмәнді, себебі шығындарды қысқарту қиын: Қазақстан бюджетінің 70%-ы — әлеуметтік төлемдер. «Біз мемлекеттік қызметкерлердің жалақысын немесе зейнеткерлердің зейнетақысын қысқартпаймыз ғой!» — деп атап өтті экономист.
Сондықтан Чукиннің пікірінше, қазіргі уақытта «нөмірі бірінші міндет — теңгерімді қамтамасыз ету». Ал бұл үшін «кем дегенде 5-6 трлн теңге табу керек».
— Оларды қалай табамыз? Бюджетіміз үш «құрылымға» негізделген: НДС, ИПН және КПН. ИПН (жеке табыс салығы) менің ойымша, көтеру зиянды: одан ақша болмайды. Бұл — шошқа қырқу сияқты — даусы көп, жүн аз. КПН (корпоративтік табыс салығы) да көтерілмейді, себебі бұл кәсіпорындардың дамуы үшін ең басты ресурс, және негізінен барлық табыстарын одан әрі дамытуға жұмсайды, ал дивидендтерге емес. Ал НДС (қосылған құн салығы) экономикалық тұрғыдан алғанда, айтарлықтай зиянды емес. Бірақ халық үшін өте жағымсыз, — дейді Алмас Чукин.
Үкімет мұндай шараның тұтынушылардың қалтасына әсер ететінін түсінеді, себебі бұл салықты ақырында тұтынушы төлейді. Жаңа тауарды сатып алу кезінде 12% НДС емес, 20% НДС төлеуге тура келеді. «Бұл сезіледі, бірақ бұл экономиканы дамыту үшін жасау керек, бұл бюджеттің жыртылуын жабуға шын мәнінде көмектесетін дұрыс шара», — деп түсіндіреді Чукин.
— Бұл ақшалар бюджеттің арқасында экономикаға қайта оралады. Және мемлекет өз функцияларын орындауға қабілетті болады. Біріншіден, бұл әлеуметтік қорғалмағандарға қамқорлық. Екіншіден, бұл түрлі әлеуметтік мәселелер, мектептер, ауруханалар, қорғаныс және т.б. Және дәл осы шараның қоғамдық-экономикалық даму үшін ең төменгі зиянды әсері бар, — деп сенеді экономист.
Сонымен қатар, үкімет НДС-ның өсуін еңбекақы қорына ауыртпалықты азайту және әлеуметтік салықты жою арқылы өтемақы беруді жоспарлап отыр, бұл «ащы таблетканы тәттілеуге» көмектесуі мүмкін.
Айта кетейік, жаңа Салық кодексі 2026 жылдың 1 қаңтарынан кешіктірілмей қабылдануы керек. Бірақ Чукиннің мәліметтері бойынша, бұл одан да ерте болуы мүмкін. Бұл мәселе үкімет отырысында да талқыланды.
— Мұндай маңызды шешімдерді жылдам қабылдау керек. Себебі олар бәрін созып жатқанда, барлық бизнес жобалары тоқтап қалады, өйткені бизнесмендер мен инвесторлар не болатынын түсінбейді. Сондықтан бұл заң жобасын 2026 жылдың 1 қаңтарынан емес, 2025 жылдың қазанынан қабылдауды ұсынды, — деді экономист. — Мен бұған келісемін, себебі экономика мұндай маңызды қайта құрылымдауға дайындалуы керек. Бухгалтерлерге, бизнесмендерге, қаржыгерлерге, экономистерге кем дегенде жарты жыл қажет, біз қалай өмір сүретінімізді есептеу үшін. Барлық экономикалық база өзгереді, бәрінің бағасы да өзгереді. Бұл жай нәрсе емес, шын мәнінде үлкен реформа, — деп қорытындылады Чукин.
Кезең-кезеңмен жұмыс
Dasco Consulting group-тың басқарушы серіктесі Дармен Садвакасовтың айтуынша, сарапшылардың көпшілігі мемлекеттік бюджетті теңгеру мақсатында салықтарды көтеру қажеттігін қолдады, ол «белгілі себептермен дағдарыс жағдайында». Дармен Қазақстанда, әртүрлі елдермен салыстырғанда, НДС-ның ең төменгі деңгейлерінің бірі екенін нақтылады. Мысалы, Венгрияда НДС 27%, Данияда — 25%, Ресей мен Украинада 20%, Германияда — 19% және т.б.
— Бюджеттегі тапшылықты және бүгін ұлттық экономика министрі баяндаған мәселелерді е