**Кедейдің тағдыры: әдебиеттегі шындықтың дауысы!** Кедейлік, білімге құштарлық және әлеуметтік теңсіздік – бұл оқиғаның басты тақырыптары. Жазушының шығармашылығы арқылы халықтың шынай...
«Кедейлердің кедейі» өмірі
Беимбет Майлиннің есімі Ильяс Жансугуров пен Сакен Сейфуллинмен қатар тұрып, қазақ әдебиетінің XX ғасырдың бірінші жартысында гүлденуінің символы болып табылады. Қоғамдық құрылымдардың күрт өзгерісі туғызған бұрын-соңды болмаған дүрбелеңдер алдында, өмірдің үйлесімді, ақылға қонымды ұйымдастырылуы көркем шығармашылықтың негізгі тақырыбына айналғанда, Степи әншілері оқырмандарға, бәлкім, ең бастысы – шындықты күтетін жолдарын табуға тырысты. Қатты уақыттың қатал шындығы, оның дауылы бұрынғы түсініктер мен тыныш идиллияға деген үміттерді бұзып, көркем сөзді оның асқақ мәні мен әсерінен айырып тастағандай болды. Дегенмен, бұл әрдайым осылай болған – адамзат тарихындағы әрбір ұлы төңкеріс өзінің қиратушы күштерімен адамдарда осындай көңіл-күй туғызды, ал әдебиеттің аяқталуы әлемнің аяқталуымен салыстырғанда жиі болатыны болжанған. Бірақ әрдайым, ішкі энергиясын тауып, ол қарқынды секіріс жасап, бұрын мүлде армандауға болмайтын жаңа биіктерге көтерілді. «Әдебиет – халықтың санасы, оның рухани өмірінің түсі мен жемісі», – деп айтқан Белинскийдің сөздері осындай себеппен болуы мүмкін бе? Өйткені халықтың күштері, тарих бізді сендіреді, ешқашан таусылмайды.
Беимбет Майлиннің ең үздік шығармаларында барлық сынақтарды жеңу және жоғары мақсатқа адалдықты сақтау мүмкіндігіне деген сенім бар – ол жаңа өмірді ұйымдастырушылардың тарихи миссиясы немесе шынайы сезімдердің «жергілікті» тазалығы болсын. Жазушы болашақта кедейлік ауыртпалығын бала кезінен танып, балалық естеліктері оның өлеңдері мен әңгімелерінің, повестері мен пьесаларының, сөзбен айтқанда, шығармашылық мұрасының әлеуметтік бағыттылығының негізіне айналды. Бала кезінде сауатсыз анасы оны жақсы білім алуды армандады. Беимбет өзі білімге құштар болды, кітап оқуды жақсы көрді және көп ұзамай ауыл мулласынан қазақ жазуын үйренді. Болашақта, Майлиннің 1936 жылдың қазанында толтырған партиялық есеп құжаттарынан көрініп тұрғандай, ол орыс, қырғыз, өзбек, татар, башқұрт және ұйғыр тілдерін де меңгерді. Бұл полифония, жазушының тіл мәдениетінің ең маңызды белгілерінің бірі болып табылады, әсіресе оның ересек шығармаларында айқын байқалады.
Білімге деген құштарлық пен сарқылмас энергия Беимбет Майлинді алдымен Троицкке, кейіннен әйгілі Уфа медресесіне «Галия» оқуға алып барды, онда, мысалы, башқұрт әдебиетінің классиктері Мажит Гафури, Шайхзада Бабич және Сайфи Кудаш, татар ақыны Хасан Туфан және композитор Султан Габяши оқыған. Майлиннің Уфада оқу мерзімін нақты анықтау қиын, себебі құжаттардағы айырмашылықтар бар, бірінде 1915 жылдың қазанынан 1916 жылдың наурызына дейін, ал екіншісінде 1914 жылдың қазанынан 1915 жылдың сәуіріне дейін көрсетілген. Әйткенмен, жас жігітке оқу үшін бар болғаны бес-алты ай уақыт берілді. Дегенмен, бұл уақыттың жазушының өмірбаянында тек кішкентай бөлшек екенін ойлау қате болады.
Белгілі әдебиетші Мухамеджан Каратаев Майлиннің оқу күндерін былайша сипаттады: «Медресенің басқа оқушыларына қарағанда, тек діни пәндермен қызыққан Беимбет, Абай сияқты, орыс тіліне талпынды. Медресе жанында орыс тілінің төрт сыныптық мектебі болды, Беимбет оны да барып жүрді. Осылайша, орыс тілін аздап білген ол И. Крылов, Н. Гоголь, Л. Толстой, А. Чехов, М. Горький және В. Короленконың шығармаларымен түпнұсқада танысу мүмкіндігін алды. Чеховтың әңгімелері оған ерекше әсер етті, Чеховтың орыс өмірін білуі, қысқа әрі тұжырымды түрде көп нәрсені айту қабілеті. Сол кезде Майлин Чеховтан жазушылық шеберлікті үйрене бастады. Бірақ, өкінішке орай, ол медресені аяқтай алмады, бес жылдық оқу мерзімінің орнына ол бар болғаны бір жарым жыл оқыды (жоғарыда айтылғандай, Майлин Уфа медресесінде бес-алты ай оқыды. – Ред. ескертпесі.). Оның денсаулығы нашарлап, оқуын тастап, Троицкке емделуге кетті.»
Орыс әдебиетінің классиктерінің шығармаларымен тығыз танысу Майлиннің ірі шебер ретінде қалыптасуында үлкен рөл атқарды. Чеховтың әйгілі сөздерімен айтқанда, «Шынайы жазушы – бұл көне пайғамбар: ол қарапайым адамдардан гөрі анық көреді». Дегенмен, көзқарастың айқындығын тек басқалар жариялаған шындықтарды қайталаумен дамыту мүмкін емес еді. Дүниежүзілік әдебиеттің жетістіктерімен байи отырып, Майлиннің шығармашылығы шын мәнінде өзіндік болды, және бұл «Шуге ескерткіш» повесінде көрініс тапты, ол қолжазба мектеп журналына жарияланып, жаңа жазушының туылғанын хабарлады.
Динамикалық қозғалыс, әрекеттің локализациясы, бейнелеу құралдарының үнемділігі мен экспрессивтілігі, кейіпкердің ішкі әлемін ашатын портреттік эскиздердің шеберлігі – бұның барлығын оқырман повестің алғашқы сахналарында табады: «Біз ауылдан түсте шықтық. Сұр бұлттардың керуендері оңтүстікке қарай тез кетіп жатты, бірақ олар соншалықты жеңіл және әуе еді, күн еш кедергісіз олардан өтіп, жерді жұмсақ, мейірімді жарықпен жарықтандырды. Бірақ жел әлі де суық және өткір болды – ол солтүстіктен соғып, бізді тесіп өтті. Қыркүйек келіп жетті. Біз екеуміз. Менің астымда аласа, бірақ едәуір шапшаң қоңыр ат. Седло, әрине, ескі, тозған – мұндайда байлар өз табындарын мініп жүреді. Менде түйе жүнінен тігілген күрте, оны біз түнеген үйдің иесінен сұрадым, ол жыртылған, қолтықтардың астында тесіктері бар, мені қатты суықтады. Менің серігім шамамен қырық жаста. Оның беті қара, дақ-дұшпан, сирек сақал мен қатты мұрты бар. Ал көздері қара, дөңгелек, күлкілі. Ол, жалпы, сөйлесуге бейім адам болып көрінеді. Оның астында арық, жүдеген бес жасар бие бар, осындайда қойшылар отарларды бағуға пайдаланады. Атты үнемі қамшылау қажет. Біз жүріп жатырмыз. Жел бізге арқадан соғып тұр. Біз ауылдан он бес шақырымдай алыстап кеттік, айналамызда енді малдармен тапталған жазғы жайылымдар. Мүлде тыныш және бос. Кейде тек батпақтардың жанында жабайы гусейлердің тобы көтеріледі. Онда жуырда юрттар тұрған, жердегі пештер арасында сары кәрі сүйектер, ескі заттар шашылып жатыр, тістеліп қалған қойлардың денелері жатыр. Ал олардың үстінде құстар мен қарғалар...»
Мұндай кең цитата арқылы біз повестің тағы бір маңызды ерекшелігін атап көрсеткіміз келді. Оқырманды өз кейіпкерінің ойларымен таныстыра отырып, Майлин оның көзқарасымен қоршаған пейзажға қарауға мүмкіндік береді, ал бұл тілдің образдылығы, сентябрьдің даласының картиналарын