2024 жылы Қазақстан қанша ұшақ экспорттады
Өткен жылы Қазақстан 20 ұшақ экспорттады, бұл туралы кеден статистикасы хабарлайды. Бір ұшақты Қазақстан Грузия, Иордания және Швейцарияға жіберсе, бес ұшақты Түркияға және 12 бортты Ирландияға жөнелтті.
Экспортталған ұшақтардың жалпы құны – 887 миллион доллар. Осылайша, әуе кемелері республика сыртқы нарықтарға жеткізетін ең ірі тауарлардың ондығында сегізінші орында тұр.
Ұшақ түрлері бойынша Қазақстан 19 лайнер (796 миллион доллар) 50-ден 300 адамға дейін сыйымдылығы бар. Бір ұшақ (91 миллион доллар) 50 адамнан аспайтын сыйымдылыққа ие. Бұл орташа қашықтықтағы тар фюзеляжды әуе кемелері туралы сөз болып отыр. Оларды өндірумен әлемдік көшбасшылар, мысалы, еуропалық Airbus, американдық Boeing, канадалық Bombardier және бразилиялық Embraer айналысады.
Біз әлі орташа қашықтықтағы жолаушылар ұшағын өндіруді үйренген жоқпыз. Қазақстан әуе лайнерлерінің таза импортері болып қала береді. Олай болса, неге біз сыртқы нарықтарға ұшақтарды белсенді түрде жеткізуді бастадық?
Қазақстан қай елдерге ұшақ экспорттайды
Бұл Ресей компанияларының мүддесіне орай реэкспорт екендігі өте ықтимал. Соңғы он жылда, 2024 жылдың нәтижелерін есептемегенде, кеден статистикасы үш рет аномальды жоғары экспорттық жеткізілімдерді тіркеді. Бұл үш жағдай да 2022 жылға дейін болды, сол кезде батыс елдері Ресейге қарсы санкцияларды күшейтті. 2015 жылы Қазақстан 105 миллион долларға алты ұшақ экспорттаса, 2019 жылы 291 миллион долларға 11 ұшақ, ал 2020 жылы 336 миллион долларға 13 борт экспорттады.
Бұл авиациялық лизингтің күрделі схемаларымен байланысты. Лизинг алушылар жиі техниканы басқа юрисдикцияда тіркейді, салықтарды оңтайландыру немесе техникалық қызмет көрсетуді жеңілдету үшін. Air Astana – біздің ең ірі әуе тасымалдаушымыз – кез келген басқа әуе компаниясы сияқты, бизнес процестерін оңтайландыру үшін лизингтік келісімшарттарға жүгінеді.
Депутаттар авиациялық лизинг туралы не дейді
Авиациялық лизингтің кейбір мәліметтері ҚР сол кездегі премьер-министрі Әлихан Смайыловқа депутаттық сұрау жолдауынан және оның халық қалаулыларына берген жауабынан белгілі болды.
2024 жылдың қаңтарында мажилис депутаттары мәлімдеді, «Air Astana әуе компаниясына тиесілі әуе кемелері Қазақстанда емес, Ирландияда тіркелген». Олардың пікірінше, бұл Қазақстанның ұлттық тасымалдаушының меншігін бақылау мүмкіндігі жоқтығын білдіреді. Сонымен қатар, олар сұрау барысында Питер Фостердың, Air Astana басшысының, компанияның өз кемелерін Қазақстанда тіркеуді жоспарламайтыны туралы сөздерін еске салуды ұмытпады. Депутаттар премьер-министрден мәселені шешуді және әуе тасымалдаушысын ұшақтарды Қазақстанда тіркеуге мәжбүрлеуді сұрады, бұл олардың пікірінше, елдің мүддесіне сай келеді.
Депутаттардың авиациялық флоттың тіркеу орны туралы сұрауынан бұрын Air Astana-ның айтқан аргументтері сенімсіз деп аталды. Бұрын Air Astana көрсеткендей, еуропалық тіркеу әуе компаниясына батыс елдеріне рейстер жасауға мүмкіндік береді. Депутаттардың пікірінше, компания құрылған сәттен бері ширек ғасыр өтті, және осы екі онжылдықта Азаматтық авиация комитеті барлық қажетті мәселелерді шешуі керек еді.
«Ирландияда әуе кемелерін тіркеудің тағы бір себебі ретінде сарапшылар осы юрисдикцияның мүмкін салықтық артықшылықтарын атайды», – делінген сұрауда. «Ақ жол» фракциясы ұлттық тасымалдаушының өз елінде салық төлеуден жалтармауы керек деп мәлімдеді.
Қазақстан үкіметі авиациялық лизинг туралы не ойлайды
ҚР премьер-министрі депутаттарға берген жауапта түсіндірді, Air Astana әуе кемелерінің паркі 50 ұшақтан тұрады (жауап 2024 жылдың қаңтарында жарияланды). Олардың ішінде Airbus A320 – 24, A321 – 18, Embraer 190 – 5, Boeing 767 – 3. Олар Ирландияда тіркелген, флоттың орташа жасы – 5 жыл. 50 ұшақтың 18 лайнері Fly Arystan компаниясының паркіне жатады.
«Жоғарыда аталған әуе кемелері батыс елдерінің лизинг берушілерімен (Ирландия: Avolon, SMBC Aviation, Aercap, АҚШ: Air Lease Corp. және Сингапур: BOC Aviation) лизинг келісімдері негізінде пайдаланылады, бұл әлемдік практикаға сәйкес келеді», – деді премьер жауапта. Мысалы, бұл лизингтік компанияларда ұшақтарды сатып алатын ірі әуе тасымалдаушылар Lufthansa, Turkish Airlines, Qatar Airways.
Бұл практика біздің елдің заңнамасымен тыйым салынбаған. «Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану және авиация қызметі туралы» заң авиакомпаниялардың әуе кемелерін тіркеу құқықтарын шектемейді. Сондықтан юрисдикцияны таңдау тек әуе кемелерінің иелерінің шешімімен анықталады. Иелер құқықтарын қорғау, сақтандыру деңгейі және белгілі бір юрисдикцияда әуе кемелерінің жедел жөндеу мүмкіндігін қамтамасыз ету деңгейін басшылыққа алады.
«Халықаралық жағдайды және әуе кемелерінің иелері үшін санкциялық шектеулерді ескере отырып, батыс елдерінің реестрінде тіркелу санкциялық тәуекелдерді жеңілдету артықшылықтарын алуға мүмкіндік береді», – деп нақтылады премьер-министр депутаттық сұрауға берген жауапта.