Биыл күзде енгізілмекші шараға сарапшылар қауымы әртүрлі пікір білдірді. Біреулер бюджет тапшылығы жағдайында (2024 жылы 3,6 трлн теңге) оның қажеттілігін атап өтсе, басқалары теріс салдарын көрсетуге тырысты.
«30%-ға дейін қоғамдық тамақтану объектілерінің жабылуы»
Talap қолданбалы зерттеулер орталығының директоры Рахим Ошақбаев бірнеше тәуекелдерді атап өтті, олар НДС ставкаларының көтерілуімен байланысты:
- бағалардың 8–12%-ға өсуі;
- азаматтардың нақты табыстарының 15–20%-ға төмендеуі;
- реформа алғашқы жылы қоғамдық тамақтану объектілерінің 30%-ға дейін жабылуы;
- кедейліктің өсуі;
- экономикалық өсудің баяулауы.
«Көптеген компаниялар мен корпорациялар доллардың 600 теңгеге теңесуін алдын ала жоспарлап отырғанын білемін. Сондықтан бізді, әрине, үлкен инфляциялық спираль күтіп тұр. Барлығымыз, теңгемен табыс табатындар, кедейленеміз. Біздің қолымыздағы табысымыз азаяды. Ең алдымен, әлеуметтік жағынан осал топтар зардап шегеді, себебі олардың тұтыну себетінде қымбаттайтын өнімдер үлкен үлес алады, және олар өздеріне одан да азырақ сатып алуға мүмкіндік алады», – деді Ошақбаев әлеуметтік желілерде.
Ол салық реформасы газ және ГСМ бағаларын еркіндікке жіберу, ЖКХ тарифтерінің көтерілуі және доллар бағамының өсуі жағдайында жүзеге асырылатынын еске салды.
Ошақбаевтың мәліметі бойынша, өткен аптада МНЭ жаңа Салық кодексінің жобасына бірқатар түзетулер ұсынды. НДС-ны көтерумен қатар, әлеуметтік салықты жою және арнайы салық режимін (АСР) пайдалана алатын компаниялардың қызмет түрлерін қысқарту жоспарланған (364-тен 40-қа дейін).
МНЭ-нің есептеулері бойынша, осы шаралар арқылы бюджет 2026 жылы 7,5 трлн теңге, 2027 жылы – 8,4 трлн теңге, 2028 жылы – 9,2 трлн теңге, 2029 жылы – 10,1 трлн теңге қосымша алады. Салыстыру үшін, 2024 жылы республикалық бюджетке салық түсімдері небәрі 12,3 трлн теңгені құрады.
«Кімде-кім 7,5 трлн теңге жинағысы келсе, демек, біреулер бұл 7,5 трлн теңгені беруі керек. Ал бұл ең алдымен біз, тұтынушылар, және, тиісінше, бизнес. Бизнес бөліне бастайды, ал кейбірі көлеңкелі секторға кетеді. Менің ойымша, тіпті Kaspi мобильді трансакциялары нақты ақшаға ауысады», – деп есептейді сарапшы.
«Бизнес бөлшектене бастайды»
GRATA International заң фирмасының серіктесі Ержан Есимханов НДС ставкасының көтерілуі барлық қазақстандықтардың қалтасына ауыр соққы болатынына сенімді.
«Бізде НДС екі операция түріне – айналым мен импортқа салынады. Басқаша айтқанда, елге импорттық заттар алып келсеңіз – НДС төлеуіңіз керек. Импорттық заттардың бәрі дерлік: сіздегі киімнен бастап, сіз осыны оқып отырған смартфонға дейін. НДС 8%-ға көтерілсе – барлық импорттық заттар сәйкесінше қымбаттайды. Импорттық заттар қымбат болады, ал отандық өнімдер әзірше жоқ», – жазды сарапшы Facebook-те.
Ол импортқа НДС алдын ала төлеу принципі бойынша төленетінін атап өтті. Бизнес салықты бірден төлейді, ал өнімді сату үшін біраз уақыт қажет. Бұл шығындарды кәсіпкерлер өнімнің соңғы бағасына қосады.
«Қазір тіркелу үшін қажетті айналым – 78 млн теңге. Бұл көп емес, бірақ шыдамды. Оны жылына 15 млн теңгеге төмендету ұсынылады. Бұл айына 1 млн теңгеден сәл көп. Бұл кез келген ЖК, кез келген үй жанындағы дүкен, кез келген көкөніс сататын лоток. Егер бұл жағдайда 80% барлық ЖК НДС төлеуші ретінде тіркелуге міндетті болады, есеп беріп, клиенттерге шот-фактуралар ұсынуы керек. Бұл қиын бухгалтерия, сізге бухгалтерді штатқа алу немесе аутсорсингке жіберу керек, бірақ бұл бәрібір шығын», – деп түсіндірді Есимханов.
НДС төлемеу үшін бизнес бөлшектену керек, деп есептейді заңгер. Нәтижесінде бір ЖК орнына 15 ЖК пайда болады. Бірнеше жыл ішінде орташа бизнеске айналуы мүмкін компаниялар табыстарын жасырумен айналысады. Нәтижесінде салық жинау көлемі өспейді, керісінше, төмендейді.
«Мемлекетте бюджет тапшылығы анық. Бірақ бұл мәселені НДС арқылы шешу – қажетті нәрселердің орнына қарапайым шешімдер қабылдау. Бұл спортпен шұғылдануға ниеттеніп, бірінші кезекте медальдар үшін тұғыр сатып алуға ұқсас. Бізде жыл сайын өте көп ақша мүлдем тиімсіз жұмсалады», – деп түйіндеді Есимханов.
«Арзан өнімдерге қосымша ақы көрінбейді»
Кәсіпкер Ерлан Оспанов есептейді, НДС ставкаларының 20%-ға көтерілуі бағалардың өсуіне және орташа баға сегментіндегі сұраныстың төмендеуіне әкеледі. Арзан өнімдерге қосымша ақы тұтынушыға айқын болмайды, деп есептейді сарапшы, сонымен қатар бұл шара люксовый тауарларға әсер етпейді.
«Қазіргі НДС төлеушілердің саны – шамамен 100 мың. Олардың саны 300 мыңға артады [15 млн теңгеге дейінгі шекті төмендету есебінен]. Бұл 300 мың қазіргі уақытта 12% қосымша ақы қоспаған, ал шекті төмендетілгеннен кейін олар мұны жасауға мәжбүр болады. Қазір НДС төлемейтіндердің бағалары бәсекеге қабілетті. Нәтижесінде, барлық нарық қатысушылары арасында бағалары теңестіріледі. Ал қазіргі 100 мың НДС төлеушілер тек қуанады. Олар қуанады, себебі олардың шағын бәсекелестері де бірдей ережелер бойынша ойнайды», – деп пікір білдірді Оспанов.
Жиналған қаражат экономика дамуына жұмсалуы тиіс
Telegram-арнасының авторы Tengenomika Галымжан Айтказин реформаны жүргізуді қолдайды, бірақ оны мұқият жүзеге асыру қажеттілігіне назар аударады, «жеке есептеулер мен терең зерттеулерден кейін».
«Егер мемлекет НДС-ны күрт көтеріп, айналым шегін азайтып, газ бен ГСМ бағаларын еркіндікке жіберсе, ол тек күшті инфляция емес, сонымен қатар бизнес белсенділігінің өте күрт баяулауын да алуы мүмкін», – деп ескертті Айтказин.
Айтказиннің пікірінше, қосымша жиналған салықтардың экономика дамуына және азаматтардың әл-ауқатын арттыруға бағыт